Katolickie zasady niewolnictwa w nauczaniu teologów XVI i XVII wieku

„Czy jesteś niewolnikiem, czy wolnym obywatelem, ani ci więcej, ani mniej stąd nie przybywa, lecz jedna tylko jest rzecz, o którą się pytamy – o wiarę i obyczaje” – pisał w Wykładzie ewangelii św. Mateusza, homilii 3. Św. Jan Chryzostom.

Jaki zatem był stosunek chrześcijaństwa, a szczególnie katolicyzmu do niewolnictwa? Czy niewolnictwo sprzeciwiało się sprawiedliwości, czy pozostawało z nią w zgodzie? Czy zatem można było zostać niewolnikiem według prawa i czy było ono sprawiedliwe? Innymi słowy pytając, czy istniały prawne i sprawiedliwe tytuły niewolnictwa? Kiedy mogły być sprzeczne ze sprawiedliwością i prawem? Jeśli zaś były, to jak odnosił się do nich Kościół katolicki i jego teologowie? Czy Kościół poprzez swych administratorów, dogmatyków i teoretyków myśli chrześcijańskiej głosił rewolucyjną potrzebę natychmiastowego zniesienia niewolnictwa i ogólnego wyzwolenia? Czego nauczał, głosząc, iż Dobra Nowina przyniesiona przez Jezusa z Nazaretu jest drogą wyzwolenia człowieka? Czy głosił i proklamował bunt przeciwko zasadom obowiązującym w świecie pogańskim, w którym niewolnictwo było powszechne? Jak z kolei odniósł się do niewolnictwa, które obecne cały czas podczas wojen z wyznawcami Allaha, pojawiło się z nową siłą wraz z wielkimi odkryciami geograficznymi i kolonizacją Nowego Świata? Jaki był stosunek papieży i biskupów do niewolnictwa? Czy ulegał zmianie? O co zabiegali dostojnicy Kościoła w tej sprawie i jaki był ich stosunek do pism wielkich teologów XVI i XVII wieku?

Już tytuł tego niezwykle interesującego dzieła – „Katolickie zasady niewolnictwa…” – wielu czytelników może wprowadzić w zdumienie. Ci, którzy książkę przestudiują, najprawdopodobniej będą musieli zmienić swoje poglądy na temat przez nią omawiany i analizowany. Nie ma przesady w słowach prof. dr. hab. Marcina Floriana Gawryckiego, który w swej recenzji napisał m.in., że książka ta „jest niewątpliwie dziełem monumentalnym, wyjątkowym nie tylko na gruncie nauki polskiej, ale też światowej”, ani w opinii ks. prof. dr. hab. Andrzeja Zwolińskiego, który uznał, iż: „Bez tej książki już nikt w Polsce nie będzie mógł pisać o niewolnictwie…”.

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . .17

CZĘŚĆ I

ŹRÓDŁA NAUCZANIA O NIEWOLNICTWIE . . . . . . . . . . . . . 23

Rozdział 1

Źródła nauczania: Pismo Święte o niewolnikach . . . . . . . 25

1. Niewolnictwo w Starym Testamencie . . . . . . . . . . . . . . 25

1.1 Teologia wyzwolenia Izraelitów z niewoli . . . . . . . . . 26

1.2 Niewola za długi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

1.3 Niewolnictwo obcych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..32

2. Niewolnictwo w Nowym Testamencie . . . . . . . . . . . . .39

2.1 Teologia wyzwolenia z niewoli grzechu do wolności dzieci Bożych . . . . . .  39

2.2 Czy Jezus akceptował niewolnictwo? . . . . . . . . . . . . 42

2.3 Apostolskie wskazówki dla panów i ich niewolników 43

Rozdział 2

Źródła nauczania: prawo rzymskie o niewolnikach . . .    51

1. Prawo rzymskie a teologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

2. Niewolnictwo w prawie rzymskim . . . . . . . . . . . . .  54

2.1 Czym było i jakim prawem zostało wprowadzone niewolnictwo . . . . 54

2.2 W jaki sposób ktoś mógł stać się niewolnikiem . . . . . . . . . . . .  56

2.3 Zakres władzy pana nad niewolnikiem . . . . . . . . . 59

2.4 Peculium niewolników . . . . . . . . 60

2.5 Sposoby wyzwalania niewolników . . . . . . . .  62

Rozdział 3

Źródła nauczania: prawodawstwo kościelne o niewolnikach . . . . . . . . .67

1. Decretum Gracjana i zbiór Decretales . . . . . . . .  67

2. Niewolnictwo w prawie kościelnym . . . . . . . . . 69

2.1 Małżeństwa niewolników . . . . . . . . . 69

2.2 Zakaz udzielania święceń kapłańskich niewolnikom . . . . . . . .  72

2.3 Servi ecclesiarum . . . . . . . .74

2.4 Niewolnicy Żydów i Saracenów . . . . . . . . . .77

2.5 Skazanie na niewolnictwo . . . . . . . . .79

Rozdział 4

Źródła nauczania: Wcześniejsi teolodzy i kanoniści o niewolnikach . . . . . .83

1. Św. Ambroży: niewola konsekwencją głupoty . . . . . . . . . . . .84

2. Św. Augustyn: niewolnictwo jako skutek grzechu . . . . .88

3. Średniowieczni kanoniści o niewolnictwie . . . . . . . . .  91

3.1 Św. Rajmund z Peñafort o niewolnictwie . . . . . . . .  92

3.2 Kardynał Hostiensis o niewolnictwie . . . . . . . . . . . . 98

4. Scholastycy o niektórych aspektach niewolnictwa . . . . . .  104

4.1 Św. Tomasz z Akwinu o niewolnictwie . . . . . . . . 104

4.2 Bł. Jan Duns Szkot o niewolnictwie . . . . . . . .  108

4.3 Pierre de la Palud i Bartolus de Saxoferrato o zakazie wzajemnego

zniewalania się chrześcijan podczas wojny . . . . . . . . . 112

Rozdział 5

Źródła nauczania: prawa państwowe o niewolnikach . . . . . . . . . 113

1. Las Siete Partidas króla Alfonsa X o niewolnikach . . . . . . . . .  114

1.1 Co to jest niewolnictwo? . . . . . . . . . 114

1.2 Prawowite tytuły zniewolenia . . . . . . . . . . 115

1.3 Uprawnienia pana wobec niewolnika . . . . . 117

1.4 Co może, a czego nie może niewolnik . . . . . . 120

Pan i niewolnik w sądzie . . . . . . . . . . . . 121

Małżeństwa niewolników . . . . . . 129

Własność niewolników . . . . . . . 133

Prawo do ucieczki . . . . . . . . .134

1.5 Sposoby wyzwalania niewolników . . . . . . . . . . 136

2. Portugalskie Ordenações Manuelinas i Ordenações Filipinas o niewolnictwie . . . 139

Rozdział 6

Źródła nauczania: decyzje papieskie dotyczące niewolnictwa . . . . . . 145

1. Papieskie interwencje dotyczące nielegalnego zniewalania nawróconych

na chrześcijaństwo mieszkańców Wysp Kanaryjskich . . . . . . . . . 145

2. Papieskie decyzje zatwierdzające zniewalanie Saracenów, pogan, niewiernych

i innych wrogów Chrystusa . . . . . . . . . . . . 154

CZĘŚĆ II

NAUCZANIE O SPRAWIEDLIWEJ FORMIE NIEWOLNICTWA . . . . . . . . .169

Rozdział 7

Poglądy na niewolnictwo w XVI i XVII w. . . . . . . . . . . 171

1. Niewolnictwo w nauce i prawie islamu . . . . . . . . 171

2. Uczeni i filozofowie europejscy o niewolnictwie . . . . . . 177

3. Protestanccy kaznodzieje wobec niewolnictwa . . . . . . . .182

4. Poglądy na niewolnictwo w środowisku katolickim . . . . . . . 189

4.1 Świeccy uczeni katoliccy . . . . . . . . . . . . 189

4.2 Opinie duchownych i zakonników . . . . . . . . . . 195

Rozdział 8

Problematyka niewolnictwa w dziełach teologów katolickich w XVI i XVII w. . . 203

1. Autorzy najczęściej cytowani . . . . . . . . . . .  205

2. Duże i średnie traktaty . . . . . . . . . . 207

3. Małe traktaty . . . . . . . . . . . . 212

4. Teksty poruszające wiele problemów . . . . . . . . . 214

5. Teksty dotyczące niewielu zagadnień . . . . . . . . . 219

6. Teksty o małżeństwie niewolników . . . . . . . . . 227

7. Autorzy piszący tylko o niewolnictwie . . . . . . . . . 229

8. Zestawienie chronologiczne i tabela statystyczna . . . . . . . . . 230

Rozdział 9

Spór o niewolnictwo z natury . . . . . . . . . 257

1. Przyczyny powrotu teorii niewolnictwa z natury w XVI w. . . . . . . . 257

2. Teoria Arystotelesa o niewolnictwie z natury . . . . . . . . . . . 262

3. Spór o pojętność i zdolności Indian . . . . . . . . . . . 266

4. Pierwsze opinie teologów i prawników . . . . . . .. 271

5. Bulla Sublimis Deus. Roma locuta, causa finita? . . . . . . . . . . . .277

6. Dyskusja w Valladolid: Sepúlveda versus Las Casas . . . . . . . . 284

7. Reinterpretacja teorii niewolnictwa z natury w nauczaniu teologów . . . . . . 291

Rozdział 10

Niewolnictwo, czyli co? Istota i uzasadnienie niewolnictwa . . . . . . . . . . . . .299

1. Czym jest, a czym nie jest niewolnictwo . . . . . . . . . . .299

2. Teorie o pochodzeniu niewolnictwa . . . . . . . . . .312

3. Niewolnictwo zostało ustanowione prawem narodów . . . . . . . . . .  317

4. Czy niewolnictwo jest sprzeczne z prawem naturalnym? . . . . . . . . 322

Rozdział 11

Prawne tytuły sprawiedliwego zniewolenia . . . . . . . . . . 329

1. Pierwszy tytuł sprawiedliwego zniewolenia: schwytanie na wojnie

sprawiedliwej . . . . . . . . . . . .  330

1.1 Jeniec przez ocalenie na wojnie sprawiedliwej zamienia śmierć

na niewolnictwo . . . . . . . .330

1.2 Kiedy wojna z niewiernymi jest sprawiedliwa? . . . . . . . . . . 335

1.3 Czy niewinni mogą zostać poddani niewolnictwu? . . . . . . .340

2. Drugi tytuł sprawiedliwego zniewolenia: skazanie przez prawowitą władzę . . . . . 346

2.1 Za jakie przestępstwa można zostać skazanym na karę niewolnictwa? . . . . 347

2.2 Skazanie na niewolnictwo buntowników z Grenady . . . . . 349

3. Trzeci tytuł sprawiedliwego zniewolenia: urodzenie w stanie niewolnictwa . . . . 352

4. Czwarty tytuł sprawiedliwego zniewolenia: sprzedaż i kupno . . . . . . . 357

4.1 Sprzedaż siebie samego w niewolę . . . . . . .358

4.2 Sprzedaż/kupno w krańcowej i poważnej konieczności . . . . . . . . . . 365

Sprzedaż siebie lub potomstwa w krańcowej lub poważnej konieczności

rodziców . . . . . . . . . . 365

Kupno kogoś znajdującego się w skrajnej konieczności . . . . . 374

4.3 Zasady kupowania niewolników przez kupców . . . . . . . 379

Konieczność sprawdzania tytułów zniewolenia . . . . . . . . .  381

Problemy z ustaleniem sprawiedliwości wojen toczonych przez

barbarzyńców . . . .384

Czy godzi się kupować niewolników za mało wartościowe przedmioty? . . . . . . . 387

Jak postąpić w przypadku zmieszania niewolników sprawiedliwie

i niesprawiedliwie poddanych niewoli? . . . . . . . . .387

4.4 Zasady kupowania niewolników przez osoby prywatne . . . . . . . . 390

Nauczanie teologów w XVI w. . . . . . . . . . .  391

Kupno niewolników w dobrej wierze . . . . . . .392

Kupno niewolników w wątpliwości . . . . . . . .396

Kupno niewolników w złej wierze . . . . . . . . 398

Z których krajów pochodzą niewolnicy poddani niewoli? . . . . . 399

Kupno niewolników przez pośrednictwo sług . . . . . . . . . . . . . . 404

Rozdział 12

Wzajemne obowiązki panów i niewolników . . . . . . . . . . . 407

1. Obowiązki niewolników wobec pana . . . . . . . . . . . 407

2. Co niewolnikowi wolno, a czego nie wolno? . . . .. 413

2.1 Zakaz przyjmowania święceń kapłańskich i składania profesji zakonnej

bez zgody pana . . . . . . . . . . . . . 413

2.2 Śluby niewolników . . . . . . . . . .418

2.3 Co wolno niewolnikowi, gdy pan nakłania go do grzechu

lub niehumanitarnie traktuje? . . . . . . . . . . . . .420

2.4 Co jeszcze niewolnikowi wolno, a czego nie wolno? . . . . . . . . . . 423

3. Obowiązki pana wobec niewolników . . . . . . . . . . .427

4. Do czego pan jest uprawniony, a do czego nie jest? . . . . . . . . . . . . .  429

5. Karanie niewolników za wykroczenia i restytucja za krzywdy . . . . . . . . . . .. 433

Rozdział 13

Czy niewolnikowi godzi się uciekać? . . . . . . . . . . . . . .  443

1. Którzy niewolnicy nie mogą uciekać? . . . . . . . . . .443

2. Którzy niewolnicy mogą uciekać? . . . . . . . . . . . . 445

2.1 Skazani na niewolnictwo za karę . . . . . . . . . . . 445

2.2 Niewolnicy schwytani przez niewiernych, tzn. na wojnie

niesprawiedliwej . . . . . . . . . . .449

Czy niewolnicy chrześcijańscy uciekając od niewiernych mogą

zrekompensować sobie doznane krzywdy z ich dóbr? . . . . . . . . . . .452

2.3 Niewolnicy schwytani przez chrześcijan, tzn. na wojnie sprawiedliwej . . . . 456

3. Zapobieganie ucieczkom i karanie uciekinierów . . . . . . .471

Rozdział 14

Czy niewolnik może mieć coś na własność? . . . . . . . . . . . .  475

1. Teorie teologów w XVI w.: kiedy niewolnik nabywa coś dla siebie? . . . . . . . . .476

2. Dyskusja o własności niewolników w XVII w.: czy niewolnik ma własność

zupełną, czy niezupełną, nabytych dóbr? . . . . . . . . 481

3. Polemika: Tomás Sánchez — kardynał Juan de Lugo y Quiroga — bp Juan

Caramuel y Lobkowitz — Tomasso Tamburini . . . . . . . . . .495

4. Zdolność prawna niewolnika według prawa cywilnego i naturalnego . . . . . . . . 510

Rozdział 15

Małżeństwa niewolników . . . .513

1. Czy niewolnik może zawrzeć małżeństwo wbrew panu? . . . . . . . . . . 513

2. Czy pan może sprzedać żonatego niewolnika do odległego kraju? . . . . . . . .518

2.1. Rozróżnienia dokonane przez Tomása Sáncheza . . . . . . . . . 525

2.2. Polemika kardynała Juana de Lugo y Quirogi z Tomásem Sánchezem . . . 528

3. Komu ma być bardziej posłuszny niewolnik: panu czy żonie? . . . . . . .  534

3.1. Opinia Tomása Sáncheza i przeciwne jej argumenty Martína Pereza

i Juana de Dicastillo . . . . . . . . . . . . . . . 539

4. Błąd stanu niewolniczego powodujący nieważność zawartego małżeństwa . . . . 543

4.1. Czy jest ważne małżeństwo, gdy pan daje swą niewolnicę za żonę

wolnemu człowiekowi, nieświadomemu jej niewoli? . . . .548

4.2. Przed i po Soborze Trydenckim . . . . .  553

Rozdział 16

Sposoby uzyskiwania wolności przez niewolników . . . . . . 557

1. Co o niewolnikach i wyzwalaniu piszą teolodzy? . . . . .  557

2. Wyzwolenia dokonane przez pana w różnych sytuacjach . . . . . . . . 562

3. Wyzwolenie jako kara dla pana . . . . . 563

4. Wyzwolenie jako nagroda dla niewolnika . . . . . . . . . . .  566

5. Wyzwolenia związane z małżeństwem . . . . . . . . . . . 567

6. Wyzwolenia przez włączenie w krąg rodzinny właściciela . . . . . . . . . . . 571

7. Wyzwolenie w celu ochrony wiary chrześcijańskiej u niewolnika . . . . . . . . . 572

8. Wyzwolenie z powodu zamieszkania w ziemi wolnej od niewolnictwa . . . . . .  577

CZĘŚĆ III

POTĘPIENIE NIEGODZIWOŚCI W ÓWCZESNYM NIEWOLNICTWIE . . . . . . . . . 579

Rozdział 17

Potępienie niesprawiedliwych sposobów zniewalania i handlu niewolnikami . . . . . 581

1. Fernão de Oliveira i jego krytyka wojen chrześcijan przeciwko niewiernym . . . . 582

2. Potępienie oszukańczych sposobów chwytania niewolników, stosowanych

przez kupców portugalskich . . . . . . . . . . .  584

3. Krytyka niegodziwych sposobów poddawania niewoli, używanych przez

Etiopów . . . . . . . . . . . . . 589

3.1. Niesprawiedliwe wojny toczone w celu schwytania niewolników . . . . . . . 590

3.2. Karanie niewolnictwem za najlżejsze przewinienia . . . . . .593

3.3. Stosowanie odpowiedzialności zbiorowej w skazywaniu na niewolnictwo . . 596

3.4. Bezzasadne sprzedawanie dzieci przez rodziców . . . . . . . . . . . . . 599

3.5. Kradzieże dzieci i dorosłych . . . . . . . . 600

4. Potępienie niegodziwości w handlu niewolnikami . . . . . . . . . . 601

4.1. Krytyka działalności tangomaos i pomberos . . . . . . . . . . . . 601

4.2. Potępienie niegodziwości kupców portugalskich w handlu . . . . . . . .  604

5. Polemika Angelo Maria Verricellego z Estevão Fagúndezem . . . . . . . 608

5.1. Czy portugalski handel niewolnikami jest godziwy? . . . . . . . . . . . 609

5.2. Czy władcy w Angoli godziwie sprzedają jako niewolników ludzi

nazywanych quisico? . . . . . . . . .  613

5.3. Czy godzi się kupować niewolników od Etiopów, którzy chwytają ich

na wojnach toczonych między sobą? . . . . . . . . . . . . . .616

5.4. Czy jest godziwe kupować chińskich niewolników? . . . . . 618

6. Ambiwalencja Diego de Avendaño . . . . . . . . . . . 620

7. Laksyzm Tomása Hurtado . . . . . . . . . .  622

Rozdział 18

Alonso de Sandovala krytyka niehumanitarnego transportu i traktowania

niewolników . . . . . . 629

1. Opisy i krytyka nieludzkich warunków transportu niewolników przez Atlantyk . . . 629

2. Krytyka traktowania przez właścicieli niewolników przywiezionych

do Cartagena de Indias . . . . . . . .  634

3. Krytyka sposobu chrzczenia czarnych niewolników wywożonych z Afryki . . . . 637

4. Katechizacja i chrzest niewolników murzyńskich przywiezionych

do Cartagena de Indias . . . . . . . . . . . .. 642

Rozdział 19

Francisco José de Jaca i Epifanio de Moirans o niesprawiedliwym

niewolnictwie Etiopów . . . . . . . . . . . . .651

1. Antyniewolnicza postawa Francisco José de Jaca i Epifanio de Moiransa

na Kubie . . . . . . . . . . . . . .  652

2. Poglądy Francisco José de Jaca . . . . . . . . . . . 658

2.1. Część pierwsza . . . . . . . 658

2.2. Część druga . . . . . . . . . 661

Argumenty biblijne . . . . . 661

Wolność . . . . . . . . . .663

Odparcie argumentów za niewolnictwem . . . . . . . . . . 664

Małżeństwa niewolników . . . . . . . . .  666

Nieludzkie traktowanie niewolników . . . . . . . 666

Polemika z argumentami obrońców niewolnictwa . . . . . . . . . .669

Odpowiedź na argumenty Diego de Avendaño . . . . . . . . 670

Wezwanie do króla i zakończenie traktatu . . . . . . . . . 672

3. Argumenty Epifanio de Moiransa . . . . . . . . . .673

3.1. Prolog . . . . . . . 674

Przyczyny napisania traktatu broniącego niewolników . . . . . . . .  674

3.2. Niewolnictwo Murzynów jest bezprawne . . . . . . . .. 675

Okrucieństwo niewolnictwa . . . . . . . .  675

Handel niewolnikami murzyńskimi jest niegodziwy . . . . . . . . 680

Niewolnictwo jest sprzeczne z prawem naturalnym . . . .682

Niewolnictwo jest wbrew prawu boskiemu . . . . 685

3.3. Krytyka tytułów sprawiedliwego zniewolenia odnośnie Etiopów . . . . . . 688

Odrzucenie tytułu wojny sprawiedliwej . . . . . . . . 689

Odrzucenie tytułu zniewolenia za przestępstwo . . . . . . . . . . . 692

Odrzucenie tytułu sprzedania do niewoli synów przez ojca w krańcowej

konieczności . . . . . . . . . . . . . . 693

3.4. Polemika z poglądami innych teologów . . . . . . . . .  694

Polemika z Estevão Fagúndezem . . . . . . . . . . . 694

Ocena poglądów Tomása Sáncheza . . . . .  699

Spór z Luisem de Moliną . . . . . . . . . .701

Omówienie poglądów Ferñao Rebello . . . . . . . . 705

Krytyka innych teologów . . . . . . . . . . .707

Odrzucenie argumentów Diego de Avendaño . . . . . . . . . . . . 708

3.5. Konieczność przywrócenia murzyńskim niewolnikom wolności

i wypłacenia odszkodowania . . . . . . . . 712

Rozdział 20

Orzeczenia kościelne dotyczące niewolników w XVI i XVII wieku . . . . . . . 717

1. Orzeczenia dotyczące hiszpańskiej części No