Przemysław Bystrzycki

Podporucznik łączności w rezerwie Przemysław Michał Bystrzycki, ps. „Grzbiet”, „Kreda” vel Michał Żaczek, urodził się 23 maja 1923 r. w Przemyślu w domu łączącym tradycję walki i pracy dla Rzeczypospolitej. Jego ojciec, Tadeusz, inżynier architekt, wiceprezydent Przemyśla, zasłynął jako autor i wydawca „Skorowidza miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorialnie właściwych im władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych” (Przemyśl-Warszawa 1935); matka, Helena z domu Stankiewicz, należała do POW.

Szkołę powszechną ukończył w 1936 r., trzy lata później - Państwowe Gimnazjum im. Kazimierza Morawskiego w Przemyślu. Rozpoczynającą się dopiero młodość i plany dalszej nauki przerwał wybuch wojny. Jego ojca aresztowano w nocy 10 kwietnia 1940 r., a zamordowano 13 listopada tegoż roku w więzieniu kijowskiego NKWD, o czym dowiedział się dużo później. Trzy dni po aresztowaniu ojca, razem z matką, babką i trzema siostrami, został wywieziony do Kazachstanu. Na zesłaniu z wycieńczenia i głodu zmarły matka i babka.

Pierwszego maja 1941 r. wraz z kolegą Edmundem Wassermanem uciekł z miejsca odosobnienia. W ciągu 14-dniowej wyprawy przez Kustanaj – Ufę – Kujbyszew – Penzę - Woroneż dotarł do Charkowa, gdzie został ponownie zatrzymany i odstawiony do więzienia. Etapem przybył do Karasu, skazany na 10 lat łagrów.

Na mocy układu Sikorski-Majski zwolniono go 12 września 1941 r., a już 21 listopada zgłosił się do punktu werbunkowego Armii Polskiej w Kustanaju. Wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych i 23 listopada 1941 został przydzielony do Samodzielnego Batalionu Dzieci Lwowskich 6 Dywizji Piechoty. Wraz ze współtowarzyszami niedoli został ewakuowany z Krasnowodska przez Czkałow, wybrzeżem Morza Aralskiego, wzdłuż Syr-Darii do Szachrisjabzu, na południe od Samarkandy, gdzie znalazł się w nocy z 12/13 stycznia 1942. Następnie przez Morze Kaspijskie dostał się do Persji (Teheran), Awhazu, aż - kontynuując podróż morską (Zatoka Perska - Cieśnina Ormuz - Zatoka Omańska - Morze Arabskie - Zatoka Adeńska - Morze Czerwone - Suez) - przybył do Palestyny, gdzie skierowano go do 2 kompanii Szkoły Podchorążych 8 DP. Na ms „Mauretania” przebył Kanał Mozambicki i przybył do Durbanu, a następnie Pietermaritzburga. Po przeszkoleniu dotarł w sierpniu 1942 r. do Wielkiej Brytanii, gdzie skierowano go do Sekcji Dyspozycyjnej Sztabu Naczelnego Wodza.

Małą maturę złożył w Dunalastair House (Szkocja). Zgłosił się jako ochotnik do walki w kraju i przeszedł przeszkolenie specjalne w zakresie łączności radiowej oraz tzw. szybkiej radiotelegrafii. 19 stycznia 1944 r. został zaprzysiężony w Oddziale VI Sztabu NW, następnie przydzielony do Bazy nr 11 we Włoszech - Brindisi („Jutrzenka”, „Mewa”). W Brindisi służył jako telegrafista w sieci krajowej.

Rtm. Adam Mackus, ps. „Prosty”, widział w nim organizatora łączności Komendy Głównej AK z Londynem w przypadku kapitulacji Niemiec i zajęcia kraju przez Sowiety (w tym celu „Prosty” rozmawiał z gen. Okulickim), co miało kolosalne znaczenie dla konstytuującej się dopiero organizacji NIE. Pierwsza próba skoku w nocy z 18 na 19 listopada nie powiodła się - samolot musiał zawrócić do bazy we Włoszech z powodu nieodnalezienia placówki zrzutowej. Skoczył w nocy z 22 na 23 listopada 1944 r. (operacja lotn. „Kazik 1”, ekipa 62) na placówkę odbiorczą „Wilga” położoną 24 km na północny wschód od Nowego Targu, w pow. limanowskim, pod Mogielicą koło Szczawy. Awansowany do stopnia podporucznika 1 grudnia 1944 r. został przydzielony do 1. Pułku Strzelców Podhalańskich AK jako dowódca radiostacji dyspozycyjnej 06 mjr. „Prostego”. Od 24 listopada 1944 r. utrzymywał stałą łączność z bazą we Włoszech i Wielką Brytanią. Łączność podtrzymywał nieprzerwanie także po wkroczeniu Sowietów aż do sierpnia 1945 r. Był drugim – co do okresu działalności - czynnym radiotelegrafistą Polskiego Państwa Podziemnego. Dłużej działała, zlikwidowana 12 dni później, radiostacja nr 47 na Śląsku.

Jak już wspomnieliśmy, rozwiązanie AK, co nastąpiło 19 stycznia 1945, nie przerwało jego działalności konspiracyjnej. Utrzymywał łączność m.in. z Jodłownika i Szczyrzyca (50 km na południe od Krakowa), gdzie uczęszczał do I klasy Liceum oo. Cystersów.

W połowie sierpnia 1945 r. przybył do Krakowa, a już 23 na skutek denuncjacji został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa w kwaterze konspiracyjnej przy ul. Koletek 6/11 i uwięziony w gmachu przy pl. Inwalidów, następnie w więzieniu św. Michała przy ul. Senackiej. 31 grudnia 1945 r. Wojskowy Sąd Okręgowy w Krakowie skazał go na karę 6 lat więzienia (przewodniczył: kpt. dr Karol Peczenin, sędzia ppor. Edward Kopeć, sędzia chor. Edward Ferens; protokolant: sierż. pchor. Włodzimierz Kołakowski). Na podstawie amnestii karę zmniejszono mu do l roku i na jej poczet zaliczono areszt tymczasowy. Z więzienia został zwolniony 23 sierpnia 1946 r.

Wyjechał do Poznania, gdzie rozpoczął naukę w Liceum dla Dorosłych przy Gimnazjum i Liceum im. W. Marcinkowskiego. W lipcu 1947 r. otrzymał świadectwo dojrzałości. W październiku tegoż roku rozpoczął studia na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, gdzie w 1951 r. uzyskał stopień magistra nauk ekonomiczno-politycznych, a w 1952 r. magistra filozofii w zakresie socjologii. Jednocześnie studiował języki obce. Ukoronowaniem tych studiów było stypendium, które uzyskał w 1976 r. na University per Stragneri w Perugii we Włoszech.

Wydał dwadzieścia dwie książki, był współautorem 10 wyborów i antologii, publikował w większości ogólnopolskich czasopism literackich i społeczno-kulturalnych. Otrzymał kilka nagród literackich i był współorganizatorem Koła Młodych przy Poznańskim Oddziale Związku Literatów Polskich (1951-1954), także współinicjatorem starań o powołanie poznańskiego pisma społeczno-kulturalnego, członkiem zespołu szczecińskiego tygodnika „Ziemia i Morze”, „Tygodnika Zachodniego (1956-1960), współzałożycielem i redaktorem miesięcznika „Nurt” (1964).

Przez wiele lat pełnił funkcję wiceprezesa poznańskiego Oddziału Związku Literatów Polskich i zastępcy członka Zarządu Głównego ZLP. W 1981 r. był wiceprzewodniczącym Głównej Komisji Rewizyjnej ZLP, wieloletnim członek polskiego PEN-Clubu. W 1957 r. w Poznaniu współorganizował I Krajowy Zjazd Cichociemnych. Był także członkiem władz naczelnych ŚZŻAK. Odznaczony Virtuti Militari 5 kl., Krzyżem Walecznych, Krzyżem Zasługi z Mieczami.

Jest autorem następujących książek: „Warkocze”, Poznań 1955; „Operacja »Milczący Most«”, Poznań 1957, 1959, 1967, 1970; „Śmierć nad Agfar-wadi, Poznań 1960, 1965, 1972, 1975; „Wyspa Mauritius”, Warszawa 1966; „Szkockie pożegnania”, Poznań 1963; „Wronie uroczysko”, Warszawa 1964; „Anujka”, Poznań 1969; „Strumień”, Warszawa 1966; „Wyspa Wniebowstąpienia”, Poznań 1974, 1979, 1986; „Nessie i inne opowiadania”, Poznań 1976; „Włoskie kartki”, Kraków1977; „Płynie rzeka, płynie...” t. I-II, Poznań 1982, 1989; „Kamienne Lwy”, Olsztyn-Białystok 1983; „Znak cichociemnych”, Warszawa 1983, 1985, Poznań 1991; „Ponar i inne opowiadania”, Kraków 1985; „Wiatr Kuszmurunu”, Warszawa 1990; „Książę”, Poznań 1995; „Szabasy z Brandstaetterem”, Poznań 1995; „Nad Sanem, nad zielonookim 1923-1939”, Poznań 1997: „Oddanie broni”, Warszawa 1999; „Jabłko Sodomy”, Poznań 2002. Współautor: „Na wsi poznańskiej”, Warszawa 1955. Z 22 książek cztery poświęcił ukochanemu miastu Przemyślowi.

Praktycznie przez cały okres PRL pozostawał obiektem zainteresowania UB, a następnie SB. 16 kwietnia 1955 r. założono przeciwko niemu SEO, którą prowadził wydział II Sekcji I Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu. Postanowienie o zakończeniu SEO wydano 30 listopada 1960 r. nie stwierdziwszy „wrogiej działalności”. Kontynuowano jednak dalszą obserwację, usiłowano także zwerbować Bystrzyckiego, który otwarcie odrzucił propozycje współpracy, mimo groźby „wstrzymania mu paszportu”. Okresowe „sprawdzanie” prowadzono aż do 1987 r.

Opublikował kilkaset artykułów w prasie krajowej i emigracyjnej. Jako jedyny w kraju, w tym czasie, bronił honoru i czci swoich kolegów spadochroniarzy AK, m.in.: „O dobrą pamięć po poległych”, „Polityka”, nr 24 z 15.6, Warszawa 1985; „Plama do wymazania”, „Prawo i Życie”, nr 24 z 11.06, Warszawa 1988, „Nieskrupulatność”, „Przegląd Tygodniowy”, nr 50 z 11.12, Warszawa 1988, oraz m.in. Listy do redakcji [w] Zeszyty Historyczne, nr 67, Paryż 1984.

Ożenił się w 1950 r. z Janiną z Tarłowskich, magistrem praw, mają trzy córki: Zofię (ur. 1951), notariusza, Elżbietę Marię (ur. 1953), prof. dr. hab. nauk humanistycznych w zakresie antycznego literaturoznawstwa, filologa klasycznego UAM, po mężu Wesołowską, i Barbarę (ur. 1955), mgr biologii, po mężu Jęczową, autorkę trzech tomików wierszy: „Z tego, co zostaje”, „Punkt widzenia” i „Fotografie”.

Odznaczenia: Order Virtuti Militari V kl, Krzyż Walecznych, Srebrny Krzyż Zasługi z mieczami, Krzyż Armii Krajowej, Medal Wojska Polskiego (czterokrotnie) i inne (wyłącznie wojskowe).

29 czerwca 2003 r. otrzymał Honorowe Obywatelstwo Miasta Poznania, a 3 maja 2004 r. Honorowe Obywatelstwo Miasta Przemyśla. Zmarł szóstego października 2004 r. w Poznaniu; został pochowany na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan na Wzgórzu św. Wojciecha w Poznaniu.

W rok po śmierci, w 2005 r., ukazała się ukończona w 2003 r. książka pt. „Nocny kajak”, a także wywiad-rzeka udzielony znanej dziennikarce i polonistce E. R. Dabertowej. Książka ta nosi tytuł „Taśma życia Przemysława Bystrzyckiego”; ostatnia zawarta w niej rozmowa odbyła się na miesiąc przed śmiercią pisarza.

Słownik Biograficzny Cichociemnych tom I

Krzysztof A. Tochman